Wielkie Księstwo Poznańskie
| autonomiczna monarchia | |||||
| 1815–1848 | |||||
| |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Siedziba | |||||
| Data powstania |
kongres wiedeński, 1815 | ||||
| Zarządzający | |||||
| Powierzchnia |
28 951¹ km² | ||||
| Populacja (1815) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
26,8 os./km² | ||||
| Strefa czasowa |
UTC +1 | ||||
Położenie na mapie Wielkie Księstwo Poznańskie w 1815 roku | |||||
Położenie na mapie.svg)
| |||||
.svg)
Wielkie Księstwo Poznańskie (niem. Grossherzogtum Posen, fr. Grand Duché de Posnanie) – autonomiczne księstwo, wchodzące w skład Prus (pozostające – z wyjątkiem lat 1848–1851 – obok Prus Zachodnich i Wschodnich, poza Związkiem Niemieckim[1]), powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające w zamierzeniu mocarstw zaspokoić narodowe dążenia Polaków w związku z wyłączeniem, decyzją kongresu, Wielkopolski i zachodniej części Kujaw z terytorium Księstwa Warszawskiego, z którego utworzono Królestwo Polskie, państwo konstytucyjne, związane jedynie unią personalną z Imperium Rosyjskim. Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznanian, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r., a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 – całkowicie zniesiona. Administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska (Provinz Posen)[2], ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy). Nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus, a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.
Wielcy książęta poznańscy[edytuj | edytuj kod]
- Fryderyk Wilhelm III Pruski – król Prus
- Fryderyk Wilhelm IV Pruski – król Prus
- Wilhelm I Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
- Fryderyk III Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
- Wilhelm II Pruski – cesarz niemiecki i Król Prus
Terytorium i ludność[edytuj | edytuj kod]
Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego (z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie), czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy. Obszar księstwa obejmował 28 951 km², siedzibą władz został Poznań. Częścią Księstwa Warszawskiego była także Ziemia chełmińska, ale ta znalazła się w Prusach bezpośrednio.
Wielkie Księstwo Poznańskie zamieszkiwało w 1815 około 779 tys. osób, a pierwszy urzędowy spis ludności w Księstwie z 1816 wykazał zwiększenie populacji do 820 176 osób, głównie Polaków, a także Niemców i Żydów.
Podział administracyjny w latach 1819–1918[edytuj | edytuj kod]
Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego. Po kilku zmianach w latach 1815–1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty, który utrzymał się do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r. przetrwał do roku 1918.
(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)
- rejencja poznańska, Poznań – w 1819 roku 17 powiatów, od 1887 roku 28 powiatów, w tym 1 miejski
- Powiat babimojski, Babimost
- Powiat bukowski (1815–1887), Buk / (od 1848) Nowy Tomyśl[3]
- Powiat gostyński, Gostyń – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
- Powiat grodziski, Grodzisk Wielkopolski (pierwotnie powiat bukowski, w 1887 roku wydzielony jako osobny powiat[3])
- Powiat jarociński, Jarocin – w 1887 wydzielony z powiatu pleszewskiego
- Powiat kępiński, Kępno – w 1887 wydzielony z powiatu ostrzeszowskiego
- Powiat kościański, Kościan
- Powiat koźmiński, Koźmin – w 1887 wydzielony z powiatu krotoszyńskiego
- Powiat krobski, Krobia – w 1887 zlikwidowany i podzielony na powiaty gostyński i rawicki
- Powiat krotoszyński, Krotoszyn
- Powiat leszczyński, Leszno – w 1887 wydzielony z powiatu wschowskiego
- Powiat międzychodzki, Międzychód
- Powiat międzyrzecki, Międzyrzecz
- Powiat nowotomyski, Nowy Tomyśl – w 1887 wydzielony z powiatu bukowskiego[3]
- Powiat obornicki, Oborniki Wielkopolskie
- Powiat odolanowski, Ostrów Wielkopolski
- Powiat ostrowski, Ostrów Wielkopolski – w 1887 wydzielony z powiatu odolanowskiego
- Powiat ostrzeszowski, Ostrzeszów
- Powiat pleszewski, Pleszew
- Miasto Poznań – w 1887 wydzielone jako powiat miejski ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat poznański, Poznań – w 1887 zlikwidowany i podzielony na 3 powiaty: poznański wschodni, poznański zachodni i miejski powiat Poznań
- Powiat poznański wschodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat poznański zachodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat rawicki, Rawicz – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
- Powiat skwierzyński, Skwierzyna – w 1887 wydzielony z powiatu międzychodzkiego
- Powiat szamotulski, Szamotuły
- Powiat śmigielski, Śmigiel – w 1887 wydzielony z powiatu kościańskiego
- Powiat śremski, Śrem
- Powiat średzki, Środa Wielkopolska
- Powiat wrzesiński, Września – w 1818 przekształcony z powiatu pyzdrskiego, Pyzdry
- Powiat wschowski, Wschowa
- rejencja bydgoska, Bydgoszcz – w 1819 roku 9 powiatów, od 1887 roku 14 powiatów, w tym 1 miejski
- Miasto Bydgoszcz – w 1887 wydzielone jako powiat miejski z powiatu bydgoskiego
- Powiat bydgoski, Bydgoszcz
- Powiat chodzieski, Chodzież
- Powiat czarnkowski, Czarnków
- Powiat gnieźnieński, Gniezno
- Powiat inowrocławski, Inowrocław
- Powiat mogilnicki, Mogilno
- Powiat strzelneński, Strzelno – w 1887 wydzielony z powiatu inowrocławskiego
- Powiat szubiński, Szubin
- Powiat wągrowiecki, Wągrowiec
- Powiat wieleński, Wieleń – w 1887 wydzielony z powiatu czarnkowskiego
- Powiat witkowski, Witkowo – w 1887 wydzielony z powiatu gnieźnieńskiego
- Powiat wyrzyski, Wyrzysk
- Powiat żniński, Żnin – w 1887 wydzielony z powiatu szubińskiego oraz częściowo wągrowieckiego i mogileńskiego
Ustrój[edytuj | edytuj kod]
Władcą księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł). Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe. Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa. W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy. Pierwsza sesja tego sejmu miała miejsce dnia 21 października 1827 roku, a ostatnia (siódma) – 9 lutego 1845 roku. Jego marszałkiem wybrany został ks. ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny. W jego skład wchodzili posłowie, wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich (8). Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.
Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprawowali landraci.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Powstałe w wyniku realizacji artykułu 1 Umowy rosyjsko-pruskiej z 3 maja 1815 roku i potwierdzonego artykułem 2 Aktu Końcowego Kongresu wiedeńskiego z dnia 9 czerwca 1815 roku, oddzielającego ziemie zachodniej Wielkopolski i Kujaw od reszty Księstwa Warszawskiego i wcielone do Królestwa Prus Patentem króla Fryderyka Wilhelma III w dniu 15 maja 1815 roku. 3 sierpnia 1815 roku w Poznaniu odbyła się uroczystość złożenia królowi Prus hołdu przez mieszkańców nowo utworzonego księstwa wobec reprezentującego króla namiestnika – ks. Antoniego Henryka Radziwiłła. Pierwszym Naczelnym Prezesem administracji księstwa w latach 1815–1824 był Joseph von Zerboni di Sposetti. Deklarowana w 1815 dwujęzyczność księstwa miała, w zamierzeniu monarchy, zaspokoić narodowe aspiracje wielkopolskich Polaków. Nie była ona jednak nigdy ściśle respektowana, a ponowny proces germanizacji rozpoczął się od samego początku istnienia Księstwa. Poparcie przez społeczeństwo polskie powstania listopadowego dało Prusom pretekst do likwidacji autonomii Księstwa. W 1831 zlikwidowano urząd księcia-namiestnika, podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina prezesowi naczelnemu. Proces odgórnej germanizacji uległ wówczas nasileniu, osiągając apogeum po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.
Formalnie autonomia przestała istnieć w 1848 r., gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską (aczkolwiek nie miało do tego prawa). Natomiast Wielkie Księstwo jako twór polityczny zniknęło, gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.
Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim[edytuj | edytuj kod]
- Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (TPN, zał. 1841), stypendia dla zdolnej, biednej młodzieży;
- Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (CTG, zał. 1861), promocja nowoczesnego rolnictwa;
- Towarzystwo Czytelni Ludowych (TLC, zał. 1880), polska oświata pośród ludu;
- Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN zał. 1857), promowanie nauki i sztuki;
- Związek Polskich Towarzystw Sportowych (ZPTS zał. 1913), rozwój sportu polskiego.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego zał. 1861
- powstanie wielkopolskie (1794)
- powstanie wielkopolskie (1806)
- powstanie wielkopolskie (1846)
- powstanie wielkopolskie (1848)
- Republika Ostrowska 10 listopada 1918 roku
- powstanie wielkopolskie 1918–1919 roku
- Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego
- Kraj Warty
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 601. ISBN 83-01-02658-8.
- ↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 599. ISBN 83-01-02658-8.
- ↑ a b c Starostwo Powiatowe w Buku. Narodowe Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2014-12-29].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Konstanty Kościński, Przewodnik pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1909
- Jerzy Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793–1918, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Jan Nepomucen Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księztwa Poznańskiego, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), Lipsk 1846
- Wielkie Księstwo Poznańskie: Polacy, Niemcy, pruska polityka 1815–1914 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
- Podział administracyjny Prowincji Poznańskiej w przeddzień wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
- Ludność polska i niemiecka w Prowincji Poznańskiej w przeddzień wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
| 1815 | |
|---|---|
| 1822–1850 |
|
| 1867 | |
| 1919–1920 |
|
| 1922 |
| Rosja (Zabór rosyjski) |
| ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Prusy (Zabór pruski) | |||||||||||||
| Austria (Zabór austriacki) |
| ||||||||||||
| Protektorat Austrii, Prus i Rosji (1815–1846) | |||||||||||||
